La ó Haka: Đâu là ranh giới giữa cổ vũ cuồng nhiệt và thiếu tôn trọng?

Giải vô địch Rugby League Thái Bình Dương gần như luôn đảm bảo thu hút đông đảo khán giả.

Giải đấu đã khởi tranh đầy ấn tượng vào cuối tuần trước tại Tāmaki Makaurau, với cả đội Kiwis nam và Kiwi Ferns nữ đều giành chiến thắng trước Toa Samoa tại Sân vận động Go Media.

Tuy nhiên, giữa biển cờ xanh, tiếng trống và những bài ca hừng hực khí thế, một cuộc tranh luận khác đã nổ ra: Liệu việc la ó Haka có bao giờ là chấp nhận được không?

Trong khi trận đấu là một lễ hội tôn vinh niềm tự hào của các quốc đảo Thái Bình Dương, phản ứng từ một số người hâm mộ đã châm ngòi cho cuộc thảo luận về sự tôn trọng văn hóa, tinh thần cạnh tranh và ranh giới giữa niềm đam mê và hành vi quá khích.

Trên mạng xã hội, các ý kiến đã chia thành nhiều luồng. Một số gọi đó là hành vi “thiếu tôn trọng“, trong khi những người khác bảo vệ nó chỉ là “chuyện bông đùa thể thao“.

‘Ngôi nhà chung cho tất cả’: Ý nghĩa đằng sau điệu Haka

Tại Aotearoa (New Zealand), điệu Haka mang trong mình một lịch sử sâu sắc và gắn liền với nền văn hóa của đất nước. Nguồn gốc của nó bắt nguồn từ các vị thần Māori (ātua Māori) và tổ tiên (tūpuna) qua những câu chuyện truyền thuyết cổ xưa (pūrākau).

Tiến sĩ Nicole Penetito-Hemara, người đã nghiên cứu Haka như một báu vật (taonga) trong thể thao, từng chia sẻ rằng trước khi trình diễn Haka, điều quan trọng là phải hiểu rõ nguồn gốc (whakapapa) của nó, không chỉ của hình thức nghệ thuật này mà còn của từng điệu Haka cụ thể và cả phả hệ của chính người biểu diễn.

Cố vấn văn hóa của Liên đoàn Rugby League New Zealand (NZRL), Ora Kihi, cho biết điệu Haka của họ, Te Iwi Kiwi, được tạo ra để đại diện cho tất cả những ai khoác lên mình chiếc áo đấu đen – dù là người Māori, Pākehā hay các dân tộc Thái Bình Dương.

Kihi chia sẻ: “Chúng tôi đã nảy ra ý tưởng xây dựng một ngôi nhà. Không phải là nhà của người Māori, không phải nhà của người Pākehā, mà là ngôi nhà Kiwi cho tất cả mọi người, để ai cũng có thể thuộc về”.

Bởi vì không phải cầu thủ nào trong đội cũng là người Māori hay Pākehā. Họ đến từ Te Moana-nui-a-Kiwa (vùng Thái Bình Dương), từ Anh, từ Lào.

‘Một ranh giới đã bị vượt qua’: Người Māori và Samoa lên tiếng về việc la ó Haka

Phó Giáo sư Lefaoali’i Tiến sĩ Dion Enari làm việc tại Trung tâm Nghiên cứu Bản địa và Māori Ngā Wai a Te Tūī thuộc Unitec, tập trung vào sự đại diện của người Māori và Thái Bình Dương, quản trị thể thao và khôi phục văn hóa thông qua thể thao.

Ông chia sẻ rằng thể thao từ lâu đã là một không gian thể hiện bản sắc và văn hóa của người Māori và các dân tộc Thái Bình Dương, ngay cả trong những hệ thống không được thiết kế dành riêng cho họ.

Ông nói: “Nhiều hệ thống và cấu trúc thể thao mà chúng tôi đang làm việc được tạo ra mà không có sự tham gia của chúng tôi. Chúng không được tạo ra để chúng tôi có mặt ở mọi cấp độ cấu trúc, mà chỉ đơn thuần là lực lượng lao động vận động viên“.

Hiện nay, nhiều học giả và chuyên gia thể thao người Māori và Thái Bình Dương đang nỗ lực điều chỉnh những không gian đó, để chúng trở nên hòa nhập hơn và đảm bảo chúng tôi có sự đại diện công bằng.

Đối với các dân tộc Thái Bình Dương, Tiến sĩ Enari cho biết, việc thể hiện văn hóa của họ thông qua thể thao là một hành động phục vụ cộng đồng.

Ông khẳng định: “Nó còn hơn cả một môn thể thao“.

Đối với chúng tôi, đó là sự công nhận whakapapa (phả hệ). Đó là sự công nhận tổ tiên của chúng tôi.

Nhiều cầu thủ của chúng tôi sinh ra và lớn lên ở New Zealand hoặc Úc, nhưng nhờ dòng máu Samoa hoặc Tonga mà họ mang trong mình, cùng với những giá trị được cha mẹ và ông bà truyền dạy, họ đã chọn cống hiến bằng cách thi đấu cho các quốc gia có chung huyết thống, những đất nước mà dòng máu của họ chảy qua.

Tiến sĩ Enari đã có mặt tại trận đấu và cho biết ông cảm thấy “thất vọng” khi chứng kiến người Māori bị la ó ngay tại “ngôi nhà của chính họ”.

Bất kể bạn sinh ra ở đây hay không, tất cả chúng ta đều là khách (manuhiri) trừ khi bạn có whakapapa (phả hệ) Māori.

Mặc dù một số tiếng la ó có thể xuất phát từ sự hiểu lầm, Tiến sĩ Enari cho rằng một phần trong số đó chỉ là “sự thô lỗ trắng trợn“.

Sự tôn trọng được nhận lại khi sự tôn trọng được trao đi. Chúng ta sẽ không muốn thấy điệu siva tau bị la ó. Bạn luôn có thể ủng hộ văn hóa của mình mà không cần hạ thấp văn hóa của người khác.

Ông cho rằng điều quan trọng là mọi người phải hiểu sự khác biệt giữa chuyện bông đùa và xúc phạm phẩm giá con người (takahi i te mana o te tangata).

Bạn có thể la ó một quyết định sai lầm hay một pha vào bóng cao, nhưng bạn không thể la ó lãnh địa của Tūmatauenga (vị thần chiến tranh trong thần thoại Māori). Bạn không thể la ó sự linh thiêng của Haka trên chính mảnh đất nơi nó ra đời.

Việc la ó những người đang kết nối với whakapapa của họ và mở ra thế giới tâm linh trên đất của họ, đó là điều cấm kỵ (tapu).

Tiến sĩ Enari cho rằng sự việc này không nên phá vỡ mối quan hệ bền chặt mà người Māori và các dân tộc Thái Bình Dương đã cùng nhau xây dựng.

Người Māori và Thái Bình Dương là gia đình. Với tư cách là gia đình, chúng ta phải giúp đỡ lẫn nhau và gắn bó. Đây là đất của người Māori, chúng ta nên ủng hộ lẫn nhau theo cách tốt nhất có thể.

Đây là một cơ hội học hỏi tốt cho tất cả mọi người, rằng việc la ó là không chấp nhận được, đặc biệt là trên đất của người Māori (Māori whenua).

Ông nói rằng người Pasifika và Māori không chỉ có quan hệ họ hàng mà còn đan xen vào nhau.

Khoảng một phần năm người Māori cũng có whakapapa Pasifika. Việc công nhận những cuộc hôn nhân liên chủng tộc đó và tôn trọng lẫn nhau là điều vô cùng quan trọng.

Chỉ là chuyện bông đùa thể thao?

Cựu cầu thủ Kiwis Shaun Johnson đã bày tỏ mối quan ngại của mình về sự việc trên podcast Play On Sports Show, nói rằng “điểm khó chịu” duy nhất của anh về trận đấu là việc điệu Haka bị la ó.

Đồng dẫn chương trình Marc Peard cho biết ông không thấy việc la ó là xúc phạm, và rằng nó phản ánh niềm đam mê và tinh thần cạnh tranh của đám đông.

Trong số tất cả các đội thể thao ở đất nước này, đội Kiwis có thể chịu đựng được việc bị la ó. Điều đó còn khiến họ hưng phấn hơn. Nếu bạn la ó họ trên đất của họ, bạn đang làm chính xác điều mà bạn nghĩ là mình không nên làm.

Quan điểm đó cũng được một số người hâm mộ trên mạng lặp lại, họ gọi khoảnh khắc đó là “chuyện bông đùa thuần túy” và là một phần của năng lượng khi “hai quốc gia đầy tự hào đối đầu nhau“.

Tuy nhiên, những tiếng nói từ người Māori và Samoa cho rằng có một ranh giới rõ ràng giữa tinh thần cạnh tranh thể thao và sự thiếu tôn trọng văn hóa.

Đối với một người sáng tạo có cả whakapapa Samoa và Māori, việc la ó là “khơi gợi lại cảm xúc tiêu cực“.

Jordaan Tuitama (Waikato-Tainui, Sāmoa), được biết đến với nghệ danh Creative Taro, nói rằng sự việc này đã khơi lại những vết thương cũ giữa hai cộng đồng.

Anh nói: “Điều đó khơi gợi lại cảm xúc tiêu cực, bởi vì tôi có kinh nghiệm sống với cả hai nền văn hóa… và đôi khi bạn cũng tiếp cận được những phần không mấy hay ho của văn hóa”.

Anh cho biết mối quan hệ giữa những người dân Te Moana-nui-ā-Kiwa (vùng Thái Bình Dương) rất sâu sắc.

Nếu bạn nhìn vào dòng thời gian di cư của người Polynesia, Samoa là một trung tâm của nhiều nền văn hóa Thái Bình Dương khác, vì vậy điều này càng gây tổn thương hơn, khi biết rằng đây là quốc gia anh em (tuakana country) của chúng ta.

Anh thừa nhận rằng một số người hâm mộ cũng có thể đã la ó điệu siva tau, màn thách đấu truyền thống trước trận đấu của Samoa, gọi đó là điều đáng thất vọng “từ cả hai phía”.

Anh nói: “Tôi nghĩ có một ranh giới. Chuyện bông đùa thể thao không nên vượt quá văn hóa hay sự tôn trọng văn hóa”.

Cạnh tranh là điều tuyệt vời, đó là vẻ đẹp của thể thao. Bạn có thể bông đùa, trêu chọc, châm chọc nhẹ, bạn được phép thể hiện niềm đam mê. Nhưng bạn phải có khả năng phân biệt đâu là cạnh tranh và đâu là văn hóa, và thể hiện sự tôn trọng đối với cả hai.

Tuitama tin rằng việc coi nhẹ sự việc này chỉ là “chuyện bông đùa” có nguy cơ bình thường hóa hành vi thiếu tôn trọng.

Tôi ví nó như việc nói rằng phân biệt chủng tộc thông thường ở nơi làm việc là chấp nhận được. Điều đó không đúng.

Anh nói rằng sự thiếu hiểu biết về văn hóa có thể được khắc phục thông qua việc học hỏi.

Điều tuyệt vời về thể thao là nó xây dựng cộng đồng, đặc biệt là rugby league đã kết nối rất nhiều nền văn hóa lại với nhau.

Đừng để niềm đam mê chiến thắng của đội bạn lấn át sự trân trọng đối với những nền văn hóa tươi đẹp mà chúng ta được tham gia và tận hưởng.

‘Là một người Māori, tôi cảm thấy thất vọng’: Góc nhìn từ người hâm mộ

Lennie Brooky (Ngāpuhi), một người hâm mộ rugby league đến từ Matamata và là người dẫn chương trình Kiwi NRL Podcast, cho biết bầu không khí tại trận đấu rất sôi động, nhưng những tiếng la ó đã làm mất đi sự đặc biệt của khoảnh khắc đó.

Khi những tiếng la ó bắt đầu, phản ứng đầu tiên của tôi là, “ôi, lại nữa rồi“.

Brooky đã tham dự trận đấu giữa Kiwis và Samoa tại Eden Park hai năm trước và cho biết anh cũng đã nghe thấy tiếng la ó điệu Haka khi đó.

Điều đó không khiến tôi tức giận, nhưng tôi chắc chắn thất vọng. Là một người Māori, tôi cảm thấy thật nản lòng.

Điều làm nên sự đặc biệt của khoảnh khắc đó là khi mỗi đội thực hiện điệu siva tau, sipi tau, hoặc Haka của mình, và bạn có thể nghe trọn vẹn. Khi mọi người la ó, điều đó chỉ làm mất đi giá trị của khoảnh khắc ấy.

Trong khi một số người coi đó là chuyện bông đùa, Brooky nói rằng Haka nằm ở một không gian khác.

Phần đó của trận đấu là một lễ kỷ niệm của mỗi nền văn hóa thể hiện bản sắc của họ; những lời bông đùa bắt đầu sau đó. Có một khía cạnh linh thiêng (tapu) của Haka mà mọi người cần phải hiểu.

Nếu đội Kiwis đến Samoa và bị la ó, điều đó vẫn là thiếu tôn trọng, nhưng ít nhất đó là trên đất của người Samoa (Sāmoan whenua). Còn ở Aotearoa (New Zealand), cảm giác hoàn toàn khác.

Brooky cho biết trận đấu có sự góp mặt của một số “cầu thủ xuất sắc nhất thế giới” và hy vọng nhiều người hâm mộ Kiwis và Kiwi Ferns sẽ thể hiện sự ủng hộ của họ trong suốt giải đấu.

Nhìn về phía trước, Tiến sĩ Enari nói rằng thể thao có thể là một không gian cho sự đoàn kết (kotahitanga) giữa người Māori và các dân tộc Thái Bình Dương.

Tôi nghiên cứu điều này mỗi ngày, rất đơn giản. Chúng ta cần nhiều lãnh đạo người Māori và Thái Bình Dương hơn trong các vai trò quản trị thể thao.

Khi chúng ta có nhiều CEO, thành viên hội đồng quản trị và người ra quyết định là người Māori và Thái Bình Dương hơn, thì nhiều mātauranga (kiến thức) và hiểu biết của chúng ta mới có thể được áp dụng. Chỉ khi đó, thể thao mới thực sự là một không gian dành cho chúng ta và do chúng ta.

Trong trận đấu tiếp theo của Cúp Thái Bình Dương, Tonga sẽ đối đầu với Toa Samoa vào Chủ Nhật ngày 26 tại Sân vận động Suncorp ở Brisbane.

Theo rnz.co.nz