Giải vô địch bóng bầu dục Thái Bình Dương (Pacific Championships) luôn được đảm bảo thu hút đông đảo khán giả.
Giải đấu đã khởi tranh đầy sôi động vào cuối tuần trước tại Tāmaki Makaurau, với chiến thắng thuộc về cả đội nam Kiwis và đội nữ Kiwi Ferns trước Toa Samoa tại Sân vận động Go Media.
Tuy nhiên, giữa biển cờ xanh, tiếng trống và những bài ca hò reo, một câu chuyện khác đã nổi lên: Liệu việc la ó điệu nhảy haka có bao giờ là chấp nhận được?
Trong khi trận đấu là một lễ kỷ niệm niềm tự hào của các quốc đảo Thái Bình Dương, phản ứng từ một số người hâm mộ đã châm ngòi cho cuộc tranh luận về sự tôn trọng văn hóa, tinh thần đối kháng và điều gì xảy ra khi niềm đam mê vượt quá giới hạn.
Trên mạng xã hội, các ý kiến đã bị chia rẽ. Một số cho rằng đó là hành động “thiếu tôn trọng”, trong khi những người khác bảo vệ nó là “chỉ là lời trêu chọc trong thể thao”.
Brett Phibbs
‘Ngôi nhà chung cho tất cả’: Ý nghĩa đằng sau điệu nhảy Haka
Tại Aotearoa (New Zealand), haka mang trong mình nguồn gốc sâu xa (whakapapa) được dệt nên trong cấu trúc của đất nước. Nguồn gốc của nó bắt nguồn từ các vị thần Māori (ātua Māori) và tổ tiên (tūpuna) thông qua những câu chuyện cổ (pūrākau).
Tiến sĩ Nicole Penetito-Hemara, người đã nghiên cứu haka như một báu vật (taonga) trong thể thao, trước đây từng chia sẻ với RNZ rằng trước khi trình diễn haka, điều cốt yếu là phải hiểu rõ nguồn gốc (whakapapa) của nó, không chỉ của loại hình nghệ thuật này mà còn của từng điệu haka cụ thể và cả nguồn gốc của chính người biểu diễn.
Cố vấn văn hóa của Liên đoàn Rugby New Zealand (NZRL), Ora Kihi, cho biết điệu haka của họ, Te Iwi Kiwi, được tạo ra để đại diện cho tất cả những ai khoác lên mình chiếc áo đấu đen – dù là người Māori, Pākehā hay người Thái Bình Dương.
“Chúng tôi đã nảy ra ý tưởng xây dựng một ngôi nhà. Không phải là ngôi nhà của người Māori, không phải ngôi nhà của người Pākehā, mà là một ngôi nhà Kiwi cho tất cả mọi người, để ai cũng có thể thuộc về,” Kihi chia sẻ.
“Bởi vì không phải mọi cầu thủ trong đội đều là người Māori hay Pākehā. Họ đến từ Te Moana-nui-a-Kiwa (Thái Bình Dương), từ Anh, từ Lào.”
‘Một ranh giới đã bị vượt qua’: Người Māori và Sāmoa suy ngẫm về việc la ó Haka
Phó Giáo sư Tiến sĩ Lefaoali’i Dion Enari làm việc tại Trung tâm Nghiên cứu Bản địa và Māori Ngā Wai a Te Tūī thuộc Unitec, tập trung vào sự đại diện của người Māori và Thái Bình Dương, quản trị thể thao và phục hồi văn hóa thông qua thể thao.
Ông chia sẻ với RNZ rằng thể thao từ lâu đã là một nơi thể hiện bản sắc và văn hóa của người Māori và các dân tộc Thái Bình Dương, ngay cả trong các hệ thống không được thiết kế dành cho họ.
“Nhiều hệ thống và cấu trúc thể thao mà chúng tôi đang làm việc được tạo ra mà không có chúng tôi. Chúng không được tạo ra để chúng tôi tham gia vào mọi cấp độ của cấu trúc, mà chỉ đơn thuần là lực lượng lao động vận động viên,” ông nói.
“Hiện nay, nhiều học giả và nhà hoạt động thể thao Māori và Thái Bình Dương đang nỗ lực điều chỉnh lại những không gian đó, để làm cho chúng trở nên hòa nhập hơn và đảm bảo chúng tôi có sự đại diện công bằng.”
Đối với các dân tộc Thái Bình Dương, Enari cho biết, việc đại diện cho văn hóa của họ thông qua thể thao là một hành động phục vụ cộng đồng.
“Nó còn hơn cả một môn thể thao,” ông nói.
“Đối với chúng tôi, đó là sự công nhận nguồn gốc (whakapapa). Đó là sự công nhận tổ tiên của chúng tôi.”
“Nhiều cầu thủ của chúng tôi sinh ra và lớn lên ở New Zealand hoặc Úc, nhưng thông qua dòng máu Sāmoa hoặc Tonga mà họ mang trong mình và những giá trị được cha mẹ, ông bà truyền dạy, họ chọn cách tỏ lòng tôn kính bằng việc thi đấu cho các quốc gia có chung huyết thống, những đất nước mà dòng máu của họ chảy qua.”
at Unitec and holds a PhD in Samoan culture from Bond University, Australia.
Photo: Supplied: Lefaoali’i Associate Professor Dion Enari
Enari có mặt tại trận đấu và cho biết thật “đáng buồn” khi thấy người Māori bị la ó ngay trên “sân nhà của họ”.
“Bất kể bạn sinh ra ở đây hay không, tất cả chúng ta đều là khách (manuhiri) trừ khi bạn có nguồn gốc Māori (whakapapa Māori).”
Mặc dù một số tiếng la ó có thể xuất phát từ sự hiểu lầm, Enari cho rằng một phần trong đó là “sự thô lỗ trắng trợn”.
“Sự tôn trọng được nhận lại khi sự tôn trọng được trao đi. Chúng tôi không muốn thấy điệu siva tau bị la ó. Bạn luôn có thể ủng hộ văn hóa của mình mà không cần hạ thấp văn hóa khác.”
Ông nói điều quan trọng là mọi người phải hiểu sự khác biệt giữa lời trêu chọc và hành vi xúc phạm phẩm giá con người (takahi i te mana o te tangata).
“Bạn có thể la ó một quyết định sai lầm hay một pha vào bóng cao chân, nhưng bạn không thể la ó vùng đất của Tūmatauenga (thần chiến tranh trong thần thoại Māori). Bạn không thể la ó sự thiêng liêng của haka trên chính mảnh đất mà nó sinh ra.”
“Việc la ó những người đang kết nối với nguồn gốc (whakapapa) của họ và mở ra thế giới tâm linh trên mảnh đất của họ, đó là điều cấm kỵ (tapu).”
Enari cho rằng sự việc này không nên làm suy yếu mối quan hệ bền chặt mà người Māori và các dân tộc Thái Bình Dương đã cùng nhau xây dựng.
“Người Māori và người Thái Bình Dương là gia đình. Là gia đình, chúng ta phải giúp đỡ lẫn nhau và gắn bó. Đây là đất của người Māori, chúng ta nên hỗ trợ nhau theo cách tốt nhất có thể.”
“Đây là một cơ hội học hỏi tốt cho tất cả mọi người, rằng việc la ó là không chấp nhận được, đặc biệt là trên đất của người Māori (Māori whenua).”
Ông nói rằng người Pasifika và Māori không chỉ có quan hệ họ hàng mà còn gắn bó chặt chẽ với nhau.
“Khoảng một phần năm người Māori cũng có nguồn gốc Pasifika. Việc công nhận những cuộc hôn nhân đa văn hóa đó và tôn trọng lẫn nhau là điều vô cùng quan trọng.”
New Zealand Kiwis v Toa Samoa at Go Media Stadium, Auckland, New Zealand. – Photo:
Brett Phibbs
Chỉ là lời trêu chọc trong thể thao?
Cựu cầu thủ Kiwis Shaun Johnson đã bày tỏ lo ngại về sự việc trên podcast Play On Sports Show, nói rằng “điều khó chịu” duy nhất anh có về trận đấu là việc điệu haka bị la ó.
Đồng dẫn chương trình Marc Peard cho biết ông không thấy việc la ó là xúc phạm, và rằng nó phản ánh niềm đam mê và tinh thần đối kháng của khán giả.
“Trong tất cả các đội thể thao ở đất nước này, đội Kiwis có thể chịu đựng được việc bị la ó. Điều đó càng khiến họ hăng hái hơn. Nếu bạn la ó họ trên sân nhà của họ, bạn đang làm chính xác điều mà bạn nghĩ mình không nên làm.”
Quan điểm này cũng được một số người hâm mộ trực tuyến đồng tình, họ gọi khoảnh khắc đó là “trêu chọc thuần túy” và là một phần của năng lượng khi “hai quốc gia tự hào đối đầu”.
Nhưng những tiếng nói từ người Māori và Sāmoa khẳng định có một ranh giới rõ ràng giữa tinh thần đối kháng trong thể thao và sự thiếu tôn trọng văn hóa.
Đối với một nghệ sĩ sáng tạo có cả nguồn gốc Sāmoa và Māori, việc la ó là “gây tổn thương” (triggering).
Jordaan Tuitama (Waikato-Tainui, Sāmoa), được biết đến với nghệ danh Creative Taro, nói với RNZ rằng điều này đã khơi lại những vết thương cũ giữa hai cộng đồng.
“Nó gây tổn thương, bởi vì tôi đã có kinh nghiệm sống với cả hai nền văn hóa… và đôi khi bạn cũng tiếp cận được những khía cạnh không mấy hay ho của văn hóa,” anh nói.
Anh cho biết mối quan hệ giữa những người dân Te Moana-nui-ā-Kiwa (Thái Bình Dương) rất sâu sắc.
“Nếu nhìn vào dòng thời gian di cư của người Polynesia, Samoa là một trung tâm của nhiều nền văn hóa Thái Bình Dương khác, vì vậy điều này càng đau lòng hơn một chút, khi biết rằng đây là quốc gia anh em (tuakana) của chúng tôi.”
“triggering” to hear booing of cultural traditions at the Kiwis v Samoa game.
Photo: Supplied / Jordaan Tuitama
Anh thừa nhận rằng một số người hâm mộ cũng có thể đã la ó điệu siva tau, điệu thử thách truyền thống trước trận đấu của Sāmoa, gọi đó là điều đáng buồn “từ cả hai phía”.
“Tôi nghĩ có một ranh giới. Lời trêu chọc trong thể thao không nên vượt quá văn hóa hay sự tôn trọng văn hóa,” anh nói.
“Cạnh tranh là điều tuyệt vời, đó là vẻ đẹp của thể thao. Bạn có thể trêu chọc, đùa giỡn, châm chọc nhẹ nhàng, bạn được phép thể hiện niềm đam mê. Nhưng bạn phải có khả năng phân biệt đâu là cạnh tranh và đâu là văn hóa, và thể hiện sự tôn trọng đối với cả hai.”
Tuitama tin rằng việc bỏ qua sự việc này chỉ là “lời trêu chọc” có nguy cơ bình thường hóa sự thiếu tôn trọng.
“Tôi ví nó như việc nói rằng phân biệt chủng tộc thông thường ở nơi làm việc là ổn. Không phải vậy.”
Sự thiếu hiểu biết về văn hóa có thể được khắc phục thông qua việc học hỏi, anh nói.
“Điều tuyệt vời của thể thao là nó xây dựng cộng đồng, đặc biệt là bóng bầu dục liên minh đã gắn kết rất nhiều nền văn hóa lại với nhau.”
“Đừng để niềm đam mê chiến thắng của đội bạn lấn át sự trân trọng đối với những nền văn hóa tươi đẹp mà chúng ta được tham gia và tận hưởng.”
Kiwi rugby league stars “to remind everyone there’s an actual New Zealand team
beyond the Warriors.” – Photo: Supplied / Lennie Brooky
‘Là người Māori, tôi thấy rất đáng buồn’: Góc nhìn của một người hâm mộ
Lennie Brooky (Ngāpuhi), một người hâm mộ bóng bầu dục liên minh sống tại Matamata và là người dẫn chương trình Kiwi NRL Podcast, cho biết không khí tại trận đấu rất sôi động, nhưng tiếng la ó đã làm mất đi ý nghĩa của khoảnh khắc đó.
“Khi tiếng la ó bắt đầu, phản ứng đầu tiên của tôi là, ‘ồ, lại nữa rồi’.”
Brooky đã tham dự trận đấu giữa Kiwi và Sāmoa tại Eden Park hai năm trước và cho biết anh cũng đã nghe thấy tiếng la ó điệu haka vào thời điểm đó.
“Nó không khiến tôi tức giận, nhưng tôi chắc chắn thất vọng. Là người Māori, điều đó thật đáng buồn.”
“Điều làm nên sự đặc biệt của khoảnh khắc đó là khi mỗi đội thực hiện điệu siva tau, sipi tau, hoặc haka, và bạn có thể nghe trọn vẹn. Khi mọi người la ó, điều đó chỉ làm mất đi ý nghĩa của nó.”
Trong khi một số người đã bác bỏ nó như một lời trêu chọc, Brooky nói rằng haka nằm ở một không gian khác.
“Phần đó của trận đấu là một lễ kỷ niệm của mỗi nền văn hóa đang thể hiện bản sắc của mình; những lời trêu chọc bắt đầu sau đó. Có một khía cạnh thiêng liêng (tapu) của haka mà mọi người cần phải hiểu.”
“Nếu đội Kiwis đến Sāmoa và bị la ó, điều đó vẫn là thiếu tôn trọng, nhưng ít nhất đó sẽ là trên đất của người Sāmoa (Sāmoan whenua). Còn ở Aotearoa (New Zealand), cảm giác sẽ khác.”
Brooky cho biết trận đấu có sự góp mặt của một số “cầu thủ xuất sắc nhất thế giới” và hy vọng nhiều người hâm mộ Kiwi và Kiwi Fern sẽ thể hiện sự ủng hộ của họ trong suốt giải đấu.
league test against the New Zealand Kiwis – Photo: Brett Phibbs/ – Photosport
Nhìn về phía trước, Enari cho biết thể thao có thể là một không gian cho sự đoàn kết (kotahitanga) giữa người Māori và các dân tộc Thái Bình Dương.
“Tôi nghiên cứu điều này mỗi ngày, rất đơn giản. Chúng ta cần nhiều nhà lãnh đạo Māori và Thái Bình Dương hơn trong các vai trò quản trị thể thao.”
“Khi chúng ta có nhiều CEO, thành viên hội đồng quản trị và những người ra quyết định là người Māori và Thái Bình Dương hơn, thì nhiều kiến thức (mātauranga) của chúng ta mới có thể được áp dụng. Chỉ khi đó, thể thao mới thực sự là một không gian dành cho chúng ta và do chúng ta tạo ra.”
Trong trận đấu tiếp theo của Pacific Cup, Tonga sẽ đối đầu với Toa Samoa vào Chủ nhật ngày 26 tại Suncorp Stadium ở Brisbane.
Theo rnz.co.nz