Trong vài ngày tới, những người đến viếng từ khắp đất nước sẽ tập trung tại Tāpeka Marae ở làng Waihī, gần Tūrangi, để bày tỏ lòng kính trọng đối với Ariki Sir Tumu Te Heuheu, người đã qua đời vào thứ Ba. Sáng sớm nay, Te Arikinui Kuini Nga wai hono i te po đã được chào đón đến marae. Lần xuất hiện công khai cuối cùng của Tā Tumu là tại Koroneihana đầu tiên của Te Arikinui vào đầu tháng này. Người phát ngôn của Kiingitanga, Rahui Papa, cho biết có mối quan hệ huyết thống bền chặt giữa hai dòng dõi ariki của Te Wherowhero và Te Heuheu. Các bộ tộc từ Te Tairāwhiti cũng đã được triệu tập đến marae sáng nay, và vào buổi chiều, các bộ tộc láng giềng từ Te Arawa sẽ đến, cùng với người đứng đầu Giáo hội Rātana, Manuao Te Kohamutunga Tamou.
Hàng ngàn người dự kiến sẽ tham dự tangihanga của Sir Tumu và các quy tắc tikanga nghiêm ngặt đã được áp dụng cho những người tham dự, bao gồm cấm quay phim, chụp ảnh hoặc phát trực tiếp. Văn phòng của Ariki, Te Kapua Whakapipi, cũng đã yêu cầu những người đến viếng “hãy đến với tư cách của chính mình” mà không mang theo chương trình nghị sự hay đại diện cho một đảng phái chính trị.
Không có lối vào bằng xe cộ vào làng Waihī – một khu định cư nhỏ chỉ có một con đường duy nhất – và tất cả du khách đã được yêu cầu để xe tại Công viên Tūrangitukua ở Tūrangi, nơi xe buýt đưa đón sẽ di chuyển 8km còn lại đến làng.
Hai buổi pōwhiri (nghi lễ chào đón) sẽ diễn ra hàng ngày trong vài ngày tới; buổi đầu tiên lúc 9 giờ sáng và buổi thứ hai lúc 1 giờ chiều.
Các iwi (bộ tộc) đã được nhóm lại theo khu vực và được chỉ định một ngày cụ thể để bày tỏ lòng kính trọng tại marae.
Vào thứ Hai, ngày cuối cùng của tangihanga, một lễ an táng riêng tư sẽ diễn ra.
TE ARAWA CÙNG TANG TÓC VỚI TŪWHARETOA WHANAUNGA
Một số nhà lãnh đạo Te Arawa đã bày tỏ lòng kính trọng đối với Sir Tumu, nêu bật mối liên kết whakapapa (phả hệ) thông qua tổ tiên chung Ngātoroirangi.
“Cũng như Toka Parore và Tūterangiharuru vẫn là hai trụ cột của Te Arawa waka,” tuyên bố chung viết, “thì các iwi của chúng ta cũng vẫn gắn kết với nhau thông qua whakapapa, whenua (đất đai) và việc theo đuổi mana motuhake (quyền tự quyết).”
Thủ lĩnh iwi Ngāti Rangiwewehi, Te Ururoa Flavell, cho biết con cháu của Ngātoroirangi chia sẻ “mất mát sâu sắc” khi Tā Tumu qua đời.
“Giọng nói của Tā Tumu là một giọng nói mạnh mẽ và kiên định, không bao giờ khuất phục trước ý muốn của Hoàng gia. Sự ra đi của ông là một lời nhắc nhở về những nghĩa vụ thiêng liêng mà chúng ta phải tiếp tục cuộc đấu tranh vì mana motuhake, trong sự đoàn kết với Tūwharetoa whanaunga của chúng ta,” ông nói.
Chủ tịch Te Arawa Lakes Trust, Wallace Haumaha, cho biết:
“Ông ấy đã đảm bảo các cơ chế để Ngāti Tūwharetoa duy trì quyền mana của họ đối với moana (biển/hồ), cho Hoàng gia thấy rằng các hồ và đường thủy của chúng ta không phải là hàng hóa mà là taonga tuku iho (di sản quý giá). Trong Te Arawa waka, chúng tôi đã công nhận công việc của ông ấy như một ánh sáng dẫn đường cho hành trình khôi phục quyền lực của chúng tôi đối với các hồ. Mana của ông ấy sâu sắc và bền bỉ như những dòng nước mà ông ấy đã bảo vệ.”
Haumaha mô tả Tā Tumu là người có “trí tuệ của Solomon”. Cựu phó ủy viên Cảnh sát New Zealand nhớ lại Tā Tumu đã ký một bản ghi nhớ hợp tác mang tính bước ngoặt giữa Cảnh sát New Zealand và 14 nhóm iwi vào đầu những năm 2000.
“Ông ấy là một nhà lãnh đạo muốn mối quan hệ giữa cảnh sát và người Māori hoạt động vì lợi ích của người dân chúng ta,” ông nói.
Luật sư và thủ lĩnh iwi Ngāti Pikiao, Annette Sykes, cho biết bà đã chứng kiến Tā Tumu biến “công cụ thuộc địa hóa” thành “công cụ giải phóng”.
“Ông ấy hiểu rằng luật pháp quốc tế, khi được sử dụng một cách dũng cảm, có thể khẳng định các quyền mà tūpuna (tổ tiên) của chúng ta chưa bao giờ từ bỏ. Lời kêu gọi Hoàng gia rút khỏi maunga (núi) của ông ấy không phải là cấp tiến – đó chỉ là sự công bằng.”
ĐÀM PHÁN THỎA THUẬN RỪNG TRUNG TÂM ĐẢO BẮC TRỊ GIÁ HÀNG TRIỆU ĐÔ LA
Năm 2008, Tā Tumu là nhân vật chủ chốt trong việc giải quyết các yêu sách lịch sử về đất rừng trung tâm Đảo Bắc của một tập thể gồm sáu nhóm iwi được gọi là Central North Island (CNI) Iwi Collective: Ngāti Tūwharetoa, Ngāi Tūhoe, Ngāti Manawa, Ngāti Rangitihi, Ngāti Whakaue, Ngāti Whare, Raukawa và nhóm tập thể Te Pūmautanga o Te Arawa.
Gói thỏa thuận là một giao dịch trị giá hàng triệu đô la, theo đó hơn 176.000 hecta đất đã được trả lại cho tập thể iwi.
Chủ tịch Ngāti Rangitihi, Leith Comer, đã ghi nhận vai trò lãnh đạo của Tā Tumu trong thỏa thuận tập thể.
“Ông ấy kiên định với nguyên tắc rằng rừng của chúng ta, được tạo ra từ whenua tổ tiên, phải luôn phục vụ iwi, chứ không phải lợi ích cá nhân. Dưới quyền uy đạo đức của ông, thỏa thuận CNI đã được định hình theo cách bảo vệ mana, ngăn chặn sự xa lánh hơn nữa và đảm bảo rằng không iwi nào trong tập thể bị bỏ lại phía sau.”
Ông nói thêm:
“Tā Tumu là một nhà lãnh đạo xuất chúng mà tôi có vinh dự được biết. Ông là một người đàn ông đầy phẩm giá. Ông không nói nhiều nhưng khi ông lên tiếng, mọi người đều lắng nghe. Ông có một nụ cười thân thiện và sức hút vô cùng lớn.”
Theo 1news.co.nz